KG.TYUP.NET

Акматжан короого чыга калып ичиркенип алды. Түндо түшкон кардын какаарыбы, бети колду каарып, ызылдатыптызылдатып жиберет. Бала ушул азыр чоң атасы жөнүндө ойлонду: тээжик жан го. Байкуш чоң энем абышкасынын алдыартына тушуп жылуулап, суукту айдап чыксын деп тээ куздон бери сактап жу руучу куйруктун сызгырылган майына ун кууруп, куурма чайын берип, майлапсуттоп жатканына карабай базарга тушкону жатканын көрсөң. Ай ушу Чоң атамдын тил албаганы жаман. Мындан катуу ооруп калса кантебиз. Чоң энем байкуштун деле алы чак.
Баланын кыялына уйдө онтоп аткан чоң атасынын откондогусу кылт дей тушту. Бир намаз жумада Ак матжан чатак салды:
—Мен барбаймын — деди бурк этип.
—Ие, сага эмне болду?
—Балдар кулушот экен.
—Ошолор курусун. Атаэне таалимин корбой осушкой го.
—Намазга эмне айтып жыгыласың дешти.
—Тооба келтирем дебейсиңби.
—Аның эмне, чоң ата?
—Ок! Антип айтчу эмес.
—Тообаны билбесем сурабайынбы.
—Ал кудайдын кудуретинен жакшылык сурага ның, омур тилегениң.
—Иии. Ошентсе деле барбаймын.
—Антпе балам. Намаздан соң базарга тушобуз. Окууң жакындап калды. Мектепке кийуучу кийимдер ди озуңо жаккандай тандап сатып аласьщ. Жетим оз киндигин озу кесет дегендей, кимди кутуп отурат элек. Коломтомо токтоп, колума кармаган жалгыз тукумум сен болсоң, анан косое чалдын тилин албасаң, ажалдан мурда олуп кетээрмин балам...
"Атакойууу, балама опурулуп аны коркутуп коём. Аныкы да туура. Намаздын пайдасы кайсы? Жон эле озумду алдайм. Олоор бала олуп тынды го, кайсыным менен жардам кылып жатыпмын..." Абышка сакалы ылдый куюлган козунун жашын аарчыбай жер тик теп, үн катпай өзүнчө күңгүрөндү. Аны көрүп Акмат жан да кыжалат болуп турду. "Баары бир барбаймын" — өзүнчө ушинтип бүтүм чыгарды. Анткен менен чоң атасына анысын айткан жок. Жүрөгү ооруп, көзү жок баласын эстеп алып ыйлап жатканында дагы бир кай гы кошумчалагысы келген жок.
—Ыйлабачы, чоң ата?! Өзүң деле намазды жаман көрөсүң. Эмнеге эле барарыңды түшүнбөйм.
—Эртең жалгызым кеткен кун. Сенин шордуу апаң менен атаңдан ажыраган күнүм. Мени кудай тирүү лөй карма п көргө саламын десе да кийин барбайм, балам. Уулкелиним бир күндө кошоктошуп кете бербе диби. Чоң энең экөөбүздүн чөгүп калганыбызды кудай көрсө, жок дегенде бирөөну койбойт беле. Намазды мурдатан жаман көргөнүм да ушул. Анын пайдасы жок экенин башынан билем. Жон гана өзүмдү алда май бир оокат да.
—Ошентип коюп деле намазга тушом деп жатпай сьщбы. Аларды кудай албай эле машинадан авария болушкан тура.
—Ал да аллатааланын жазмышы. Менин чекеме ушул азапты багыштап койгон тура.
—Койчу, чон, ата. Жазбайнетпей эле жол кырсы гы ушундай болот.
—Сен кайсыны билет элең. Анымуну кой, мени жолго даярда. Өзүң да барасың. Болуптур намазга жыгылбасаң шук бол. Мен абышкаларга аралашып келгиче бир жерде күтүп тур, балам.
—Макул балдар дүкөнүнө калайын.
—Ошентсең ошентчи. Айтпаса тогунбу, сен эмес, мен түшүнбөгөн окуяга аралашканьщда не?
Акматжан озуно катуу убада бергенине карабай чоң атасынын суроосун аткармак болду. Жалгыз уулу менен келини олгон күнү намазга барса, барып кел синчи деп ойлоду. Озу барбай эле коёюн дейт чоң ата сынан чочуйт. Ансыз да ооруп турган чал такыр жы гылып калуучудай сезет. Буту баскандан тарта чоң атасында өскөн Акматжан өз атаэнесинин өлгөнун деле анча билген жок. Баягы чоң эне, чоң атасы ый-лап колдон тушо калганда эле журөгу муздап, көңүлү чогуп, туталанып кетчу.
Ушул жолу чоң атасы экоонун базарга тушкону да, абышканын намазга барганы да акыркысы болду. Чоң атасы жоткуруп тундогусунон да катуу демигип калды. Тумоолоп турган байкуш абышканын оорусу ка былдай тушту корунот, уйуно кыйналып араң жеттн. Аттан эптеп ооп тушуп, калчылдап уйго кирип, то шокко жыгылган тейден турбады. Кийин опкосу жакшы болуп, демиккени басылып, жотолу бастаса деле буту таканчыктаган жок. Ушундан кийин Акматжан чоң атасы менен коп суйлошпой тунт болуп кеткенин озу да сезип журду. Чоң атасынын ооруп калганына озун да күнөөлүүдөй туйду. "Намазына бара берсе кимге зыяны тиет эле. Жон койбой ошого да капалана түштү белем? Ким билсин, канткен менен ооруп калганы чоң энем байкушка да мүшкүл болду. Карып калганында жан багамын деп куруду". Ушинтип Акматжан да оз ою менен алышып калды.
...Чоң атамды сурантыптилентип жатып намазына алып бардым эле. Акыркы жолу болсун десем башын ийкеген. Эми минтип чынында эле акыркы жолкусу болгонун карасаң! Карыган кезде мындан откон кор дук жок тура. Кийин чоң атам кудай жалгап бир иш ке илээшти. Ошол машакаттуу жумуш менен алышып калганда көңүлү ачылып озунон озу суйлогусу келип, уйубуз жарык боло, чоң энем экообуз тең кудуңдап сүйүнүп калдык. Мен мектепте эмне болуп жатканын, колхоздун кеңсесиндеги откон чогулуштарды айтып беремин. Элге аралашып жургон киши кичинекей эле кубаныч укса кайракайра сурап маңдайы жарылат.
Кыштын бир күнүндо уйго келсем, чоң энемдин жанын койбой жатыптыр:
—Эки жактагы балдардын атаэнесинен сурап билип көрбөйсүңбү. Мынча кечикчи эмес эле балам, эмне деп ойлорумду билбей жатпайынбы. Тентек балдардын бирөөжарымы ызалап, күчүн көрсөтпөдү бекен?
—Койчу, жарабаган кепти. Айылда андай балдар жок, жаман ойлобо? — деп, чоң энем камырабай отуруп алат. Ошондо ачуусу келип өзү турмак болгон экен чоң атам, андан чоочуган кемпири эшикке чыгып кетип мен келгиче уйго кирбей туруптур. Мен чоң кар уй сарайдын оозун күрткүлөп койгонун, мектептин бир топ балдары ошондо барып кар куроп, жардам бергенибизди айтсам аябай сүйүндү:
—Ошентип эр баланын күчү элине жумшалчу. Ырас кылган турбайсыңарбы.
Чоң энемдин чындап ачуусу келип, жаалданып барып кайра жоошуй сүйлөдү:
—Жан койбой сыртка айдадың эле, эми "ырас кылыпсын" деп калыпсың го.
—Эмитен колхоздун кол арасына жарап калса уулуңдун киши болгону ошол.
—Эртең бир тобубуз тоого — малчыларга кеткени жатабыз. Аларда да абал кыйын дешти. Малга чоп салып, малчыларга тамакаш жеткиргендерге жардам берчүдөйбүз. Машина бара албай, трактор менен кетип жатабыз. Лыжа алгыла дешти, жол кыйын болуп калган го? Канча кунго кетээрди билбеймин. Байбиче ңизди кыйнабай, мен шоп этип озүм үйгө кирип кел генче санааңызды тындырып отура туруңуз, чоң ата— десем, бир топко түйшөлүп мени жибербей коюунун алакетин ойлонуп жатты. Анан акыры минтти:
—Алыска кетсең биз кыйналып калчудайбыз. Ушуну мугалимдериң туйбады бекен?
—Антип деле айткан жокмун.
—Алыстан келген кимиси бар экен, алардын. Бул чал сексенди таянып калганын айылдын баласынан жашына чейин билчү эмес беле?
—Сен кантесиң дешкенинен барбасам атам капа болот деп өзүм айта салбадымбы.
—Болуптур анда, жаныңа кара. Бороонбуйгу деген тили жок жоо. Чогуу барган балдарыңа дагы айт кының. Силер менен баштуукоздууеу барат бекен?
—Барбай. Директорубуз озу жономок болду.
—Анысы ырас экен. Ошенткиле.
Чоң атам ушул кундон тартып ичтитышты оокат ка, колхоз менен мектептеги журуп жаткан иштерге кызыгып сурай берет. Мен да буга кубанып журдум. Чон, атамдын жанынан очорулуп тура албай туруучу чоң энем да бөкчөңдөп, уйготышка тың кирипчыгып калгандай болду. Абышкасы жооп береби бербейби, ага карабай бир нерселерди айта берет.
—Бугун кун ачык тийчудой. Тундогу жамгырдан жер когоро тушуптур.
—Таш жарылып чоп чыккан жаз болсун.
—Айтканың келсин.
Экоонун мындай суйлошконун укканда аябай кубанып кеттим. Алар коптон бери ачылышып, жайма жай отуруп божурашканын бугун кордум.
—Алдагың эмне? Жыгач кармоочу эмес элең. Ко муркойуцо кирбегенден бери, колун, кычышып калган бейм.
—Темир кармаган колго жыгач деле ийикчудой.
—Ким билет? Сен бирдемелерди кармалаган сайын, жараткандан сага кубат тилеп отурабыз.
—Силер да аман болгула.
Экоо бопулдашып кулуп калышат. Аларды коруп суйунгонумо чыдабай короого чыгып, огородубузга барып жаңы чыккан шиберге комолонуп боюму таш тап, оонапоонап алдым. "Чоң атам айыгат, чоң атам басат" унум катуу чыктыбы йсе акырынбы озум сез бей калыпмын. Бир маалда кайра уйго келе жатсам сыбызгы ун угулду.
Баягы куулуроок кезинде чоң атамдын комуркойуно кирип, көөрүгүн басып берчүдө, кызыган темирин кы наптап ийге келтирип жатканда кыңкылдап калуучу обону эми сыбызгы болуп үзүлүпсозулуп чыкты. Аде генде эч нерсеге түшүнбөдүм. Тык токтой калып тьщ шадым. Чоң атамдын баягы "Топтоп болгон таран чысы..." Уйго кирбей, далайга короодо турдум. Корсо, кундо эле бир жери жакпай кайра бузуп, кайра жонуп жасап жүрүүчү чоору тура. Өзү кичинекей, сүйрү келип кочушуңа бата турган нерсе. Мен коруп жургон чоорлор сүйрүсүнон келген, узун түтүкчө боло турган эле. Ошол узун болгондуктан сызылып ун чыгат го деп ойлоп койчумун. Чоң атам чоорун башкача жа саптыр. Ага улам бир обонду салганы менен баарынын аягы боздоп барып, үнүн баспаган боюнча ыраактап бара жатканы кулагымдан кетпейт. Кайра эле баягы топтоп таранчысы...
Мен ушул обонду укканда откондогу уруш кызып турган учурдагы чоң атамдын бир окуясы эсиме тушту. Аны экообуз комуркойдо иштечудо, коорук баспай бош боло калганымда, озу кызыган темирин сууткуча айтып калчу...
...Айыл ичи суюлуп, бойго жеткен жаш калбаганы аз келгенсип, картаңдардын арасындагылар да кетип жаткан майданга. Дуйного туркук болчудай мени ил типатка алып бироожарымы же чакырып сурап, же чакырбай сурап койгон жок. "Абышка согуш басыл бас болду го" дечу аскер кызматчысын мындай кой, айылдын торагасы сураса эле жоноп бербейинби. Ушинтип озумчо бушайман болуп журуп, дагы бир топ убакыт отуп кетти. Бир куну отуруп жазга эрте камынайын дедим. Соколордун мизин курчуттум. Сынганын жамаачыладым. Коштун аттарына бир эмес эки сыйра така жасап, мыгы менен даярдадым. Урон дун кара жоодарын тергенге кыпчуур дегенди чоңки чинеси кылып далайды жасап салдым. Айылдын ке линкызы эмес, кемпирине жете турган болду. Устанын мындан башка эмне жумушу болсун. Бир топ маңке лер бар эле. Кош чыкканда бир даарысына талаага таза суу ташысак, бир тобуна салидол куючубуз. Аны менен темиртезекти эле майлабай, согончоктору чор болуп жарылган, колдору туурулган аялдардын, талаада чоңдор менен бирге иштеп журуучу тестиер балдар-дын бутуколу майлануучу. Ошолор куюлуучу маңкенин тубу, боорунан тартып, ийненин козундой тешик кой бодум. Аларды бутуп көңүлүм тынганда гана жолго камындым. Райондон майданга аскер жөнөйттү экиуч кун мурда угуп чоң энеңе айткан элем. Ошондо ашык тым. Ал мурдунун суусун алып ыргытып, "Озу менен өзү алышкан сендей жан болорбу! Элди барктап, ке рексиң деп чакырса, сен аларды ээрчип аласыңбы? Аскерге эле дейсиң, сенин эмне алың бар. Же ошол жакта да көмүркөй ачып коюппу? Анда эмне жумуш бу түрөсүң?" деп жемелеген болгон. Анда мен оюнчыны аралаш:
—Иии ачса эмне экен? Танкеси бузулбас болуп пу? — дегем.
—Танкенин кайсынысын билесиң. Ал сенин сокоң беле? — кемпирдин куйбогон жери кул.
—Эмнеси кыйын экен? Барам эле. Мени өзүмдүн уятыма коюп жүрүшкөндүр. Жашы келип калса деш кендир. Эмнеси болсо да бара көрөрмүн. Акичүкүңү коюп бирдемелериңди кол ума карматчы.
—Уялып, озүм келдим деп барасьщбы?
—Барам эле...
Чоң атам тил албай отуруп, көмүркөйүн тазалап, баарын орду ордуна коюп, ачкычын чоң энеме карма тып, куржунунун бир көзүно чоң энемдин даярдап берген азыгын, бир козуно талаатуздо кереги тийеби деп темиртезегин салып жоноордо кемпири кошо узатмак болот. Анысына мойноп "кой, кокуй адашып кетесиң. Кымкуутта сени издейминби же аскерге жо нойүнбү" деп жатып таштап кетет.
Районго келсе ырас эле аскерге эл жоноп жаткан экен. Кыркаар тартып тизилип тургандардын арткы сабына кошо тизилет. Аларды атын атап чакырып отуруп, сап тугол машинага тушуп, жалгыз чоң атам калат. Анан озу шашкалактап аскерче кийинген кишпге келип:
—Мени урушка жибербейсиңерби? — дейт.
—Сизди чакырган жокпуз аксакал.
—Өзүм келдим.
—Анда кийинкилер менен жөнөөрсүз.
—Кой, айланайын. Азыр эле ал. Айылдагылар күлбөйбү?
—Комиссия деген болот. Ошол чакырып жонотот. Мен жон гана буларды сапарга узатамын.
—Аныңа айтып коёрсуң. Тигил кеткендерге кошуп кой?! Бир кишиге соттомок беле. Балам жаш. Аны аскерге жашы жетпейт деп чакырбасаңар, мени кары сың деп албасаңар. Эл барган жерге барбай калчудай эмне күнөөбүз бар, айланайын. Кой, садагаң, башка лар укпасын. Мени кошуп жибер, буларга,— аскерге эл жонотүп жүргөн адамдын артынан калбай ээрчип, таарыныпурунуп жүргүчо райондун жетекчиси келип жолугуп калат. Учурашып алын сурайын десе чоң атам ого бетер мурчуңдайт.
—Уста чал эсенсизби?
—Корүп турбайсыңбы, уулум.
—Сиз кайда?
—Аскерге.
—Ким жоно деди?
—Өзүм.
—Антпеңиз. Бир чоң айылды сизге ишенип кой сок. Ал жердин башы да сиз, козу да сиз. Элжурт эмне болот? Мына эми жаЗгы жумуш.
—Баары даяр.
—Ким иштетет?
—Эл озу эле.
— Антпеңиз. Тыл да өзүнчө майдан. Согушта адам дан ажыроо коркунучу эле дебесе, бул жакта андан катуу. Сиз менен биз жакшы иштесек я^еңиш эрте келет...
Чоң атам ал кишиге ак дебей, кек дебей туруп, айт саайтпаса төгунбу деп, куржунун асынган боюнча кайра үйгө келгенде, чоң энем кыйлага ыкшып ку лүптүр.
Чоң атамдын ошондон кийин иштегени бир чоң аңыз. Айдын жарыгында талаанын бузулган арыктарын чабат, суу жебесин деп алардын капталдарына таш тошойт. Күндүз эл менен иштеп, Чолпон жылдыз чык канда коорук басып, темиртезекти жамаштырат. Байкуш чоң атам ошол жылдары айылдагы сынган чыны, жарылган аяк, чакачайнектен оодо жамаачылаган экен. Дукондордо толгон идишаяктын түрлөрү саты лып жатса да, ушул азыр айылда чоң атам тап те шиктеп каңдаган чайнек, кадаган чойчок күнү бу гүнкүго чейин бар.
Өткөндө биздин мектепте "Айыл тарыхы" музейин ачканда, эл алып келген буюмтайымдарынын ичинде согуш учурунда чон, атам эптеген коп буюмдар бар экен. Эл бул табылгага кубанышса, кызык, чоң атам аябай уялып келиптир. "Согуштун каарынан эптеп оокат болсун деп оңдоштуруп берсем, анын таржыма лы барчылап, Алмакан байбиченин бүйролонүп алып ясүргонүн кара. Жанагы мектепке ачык музейиңерге көтөрүп келип откорүп бериптир. Тим кой десем бол бойт, курган неме".
Ошол музейге чоң атам кармаган далай буюмдарды коюп, озүнүн сүрөтүн дагы илишти. Сүротү айыл адамдарынын кылда башына илинип калган экен, "аскерге барбасам" деп, анда да уялып жүрбөдүбү...

Чоң атамдын чоорун эми райондогу элдик театрга сурашыптыр. "Шук коё тургула. Жакшылап үн чык кандай болсун" деп бербей койгондон бери, бир нечени жасады. Баарына эле баягы муңканган күүсүн еала берет. Бир күнү чындап чоң атам менен уруша турган болдум. Жанына отура калып:
—Чоң ата, чооруңду тигил сурагандарга бербей сиңби? — дедим.
—Үнү оңолсун, балам. Берем... — Кайра колунда гы менен алек.
—Үнү мындан артык чыкпайт да.
—Сен аны кайдан билесиң?
—Сенин бир эле обонуң бар.
—Кайсы?
—Өзүң билесиң. Аның да жакшы эмес.
—Сеники туура болуп л:үрбөсүн!
—Ал обонуң кайгылуу болсо, кайдан чоор шаң шысын.
Чоң атам олурайып, ордунан козголо мени же уру шаарын, же эркелетээрин билбегенсип элейип тиктеп калды. Бир топтон кийин учторт чоорунун улам би роону алып, кайра коюп, эмне кылаарын билбей ал дастады. "Кокурокко сиңген муң кетпечудой. Айылдын ошол топ таранчысы унутулмак кайда?" — Өзүнчө күңгүроно кетти.
—Me, сен тартып көрчү? — Мага кайсынысын берерин билбей турду.
—Мен тартканды билбейм да.
—Көмөкөйүңөн үн салып үйлөбөйсүңбү?
Мен чоорду арыбери кармалап, уйлосом дор этип барып токтоду. Өзүм чочуп кеттим.
—Антпе. Акырын комокөйүңдөн чыккан обонду чоорго жиберип, үндүн чыгышына жараша минтип бас — озу корсотүп колума көндүрдү.
Мен "Ырдайлы балдар, тынчтыкты" деген шаттуу музыканы үзүлтөсүзүлтө келтире албай араң салдым. Кайракайра кайталадым. Чоң атам дагы, дагы деп сурана берди. Чоң атамдын жүрөгү жылып кеттиби, чүкодой бетинин үлбүрөгөн аппак жүзүнөн кан та мырлары көрүнө тамылжый түштү.
— Сен, Акматжан туура байкапсьщ. Чоорго салган обонду озгортойун. Эми, эми мен... — жарылып күлүп жиберди. Ошондогу менин кубанганым ай!
Эми чоң атамдын чоорунун үнү шаңкылдап чыгуу чу болду. Мен да сүйүнүп, ошол күүнүн канатына отуруп алгансып, коколопкоколоп асманайга учуп жонойм. Бирде чоң атам сүйүп иштоочү комүркойүн до болсом, бирде жүрөгүн тошөп жанындай корүүчү кеңирсиген даркан талаасын аралап кетем. Бирде ой дутоону жаңырткан музыкага еезимими тосуп элжи реп турамын. Деги кайсынысына аралашпайын баа рында чоң атамды ээрчип жүром...
Чоң атамдын чооруАкматжан короого чыга калып ичиркенип алды. Түндо түшкон кардын какаарыбы, бети колду каарып, ызылдатыптызылдатып жиберет. Бала ушул азыр чоң атасы жөнүндө ойлонду: тээжик жан го. Байкуш чоң энем абышкасынын алдыартына тушуп жылуулап, суукту айдап чыксын деп тээ куздон бери сактап жу руучу куйруктун сызгырылган майына ун кууруп, куурма чайын берип, майлапсуттоп жатканына карабай базарга тушкону жатканын көрсөң. Ай ушу Чоң атамдын тил албаганы жаман. Мындан катуу ооруп калса кантебиз. Чоң энем байкуштун деле алы чак.Баланын кыялына уйдө онтоп аткан чоң атасынын откондогусу кылт дей тушту. Бир намаз жумада Ак матжан чатак салды:—Мен барбаймын — деди бурк этип.—Ие, сага эмне болду?—Балдар кулушот экен.— Ошолор курусун. Атаэне таалимин корбой осушкой го.—Намазга эмне айтып жыгыласың дешти.—Тооба келтирем дебейсиңби.—Аның эмне, чоң ата?—Ок! Антип айтчу эмес.—Тообаны билбесем сурабайынбы.—Ал кудайдын кудуретинен жакшылык сурага ның, омур тилегениң.—Иии. Ошентсе деле барбаймын.—Антпе балам. Намаздан соң базарга тушобуз. Окууң жакындап калды. Мектепке кийуучу кийимдер ди озуңо жаккандай тандап сатып аласьщ. Жетим оз киндигин озу кесет дегендей, кимди кутуп отурат элек. Коломтомо токтоп, колума кармаган жалгыз тукумум сен болсоң, анан косое чалдын тилин албасаң, ажалдан мурда олуп кетээрмин балам..."Атакойууу, балама опурулуп аны коркутуп коём. Аныкы да туура. Намаздын пайдасы кайсы? Жон эле озумду алдайм. Олоор бала олуп тынды го, кайсыным менен жардам кылып жатыпмын..." Абышка сакалы ылдый куюлган козунун жашын аарчыбай жер тик теп, үн катпай өзүнчө күңгүрөндү. Аны көрүп Акмат жан да кыжалат болуп турду. "Баары бир барбаймын" — өзүнчө ушинтип бүтүм чыгарды. Анткен менен чоң атасына анысын айткан жок. Жүрөгү ооруп, көзү жок баласын эстеп алып ыйлап жатканында дагы бир кай гы кошумчалагысы келген жок.—Ыйлабачы, чоң ата?! Өзүң деле намазды жаман көрөсүң. Эмнеге эле барарыңды түшүнбөйм.—Эртең жалгызым кеткен кун. Сенин шордуу апаң менен атаңдан ажыраган күнүм. Мени кудай тирүү лөй карма п көргө саламын десе да кийин барбайм, балам. Уулкелиним бир күндө кошоктошуп кете бербе диби. Чоң энең экөөбүздүн чөгүп калганыбызды кудай көрсө, жок дегенде бирөөну койбойт беле. Намазды мурдатан жаман көргөнүм да ушул. Анын пайдасы жок экенин башынан билем. Жон гана өзүмдү алда май бир оокат да.—Ошентип коюп деле намазга тушом деп жатпай сьщбы. Аларды кудай албай эле машинадан авария болушкан тура.—Ал да аллатааланын жазмышы. Менин чекеме ушул азапты багыштап койгон тура.—Койчу, чон, ата. Жазбайнетпей эле жол кырсы гы ушундай болот.—Сен кайсыны билет элең. Анымуну кой, мени жолго даярда. Өзүң да барасың. Болуптур намазга жыгылбасаң шук бол. Мен абышкаларга аралашып келгиче бир жерде күтүп тур, балам.—Макул балдар дүкөнүнө калайын.—Ошентсең ошентчи. Айтпаса тогунбу, сен эмес, мен түшүнбөгөн окуяга аралашканьщда не?Акматжан озуно катуу убада бергенине карабай чоң атасынын суроосун аткармак болду. Жалгыз уулу менен келини олгон күнү намазга барса, барып кел синчи деп ойлоду. Озу барбай эле коёюн дейт чоң ата сынан чочуйт. Ансыз да ооруп турган чал такыр жы гылып калуучудай сезет. Буту баскандан тарта чоң атасында өскөн Акматжан өз атаэнесинин өлгөнун деле анча билген жок. Баягы чоң эне, чоң атасы ый-лап колдон тушо калганда эле журөгу муздап, көңүлү чогуп, туталанып кетчу.Ушул жолу чоң атасы экоонун базарга тушкону да, абышканын намазга барганы да акыркысы болду. Чоң атасы жоткуруп тундогусунон да катуу демигип калды. Тумоолоп турган байкуш абышканын оорусу ка былдай тушту корунот, уйуно кыйналып араң жеттн. Аттан эптеп ооп тушуп, калчылдап уйго кирип, то шокко жыгылган тейден турбады. Кийин опкосу жакшы болуп, демиккени басылып, жотолу бастаса деле буту таканчыктаган жок. Ушундан кийин Акматжан чоң атасы менен коп суйлошпой тунт болуп кеткенин озу да сезип журду. Чоң атасынын ооруп калганына озун да күнөөлүүдөй туйду. "Намазына бара берсе кимге зыяны тиет эле. Жон койбой ошого да капалана түштү белем? Ким билсин, канткен менен ооруп калганы чоң энем байкушка да мүшкүл болду. Карып калганында жан багамын деп куруду". Ушинтип Акматжан да оз ою менен алышып калды....Чоң атамды сурантыптилентип жатып намазына алып бардым эле. Акыркы жолу болсун десем башын ийкеген. Эми минтип чынында эле акыркы жолкусу болгонун карасаң! Карыган кезде мындан откон кор дук жок тура. Кийин чоң атам кудай жалгап бир иш ке илээшти. Ошол машакаттуу жумуш менен алышып калганда көңүлү ачылып озунон озу суйлогусу келип, уйубуз жарык боло, чоң энем экообуз тең кудуңдап сүйүнүп калдык. Мен мектепте эмне болуп жатканын, колхоздун кеңсесиндеги откон чогулуштарды айтып беремин. Элге аралашып жургон киши кичинекей эле кубаныч укса кайракайра сурап маңдайы жарылат.Кыштын бир күнүндо уйго келсем, чоң энемдин жанын койбой жатыптыр:—Эки жактагы балдардын атаэнесинен сурап билип көрбөйсүңбү. Мынча кечикчи эмес эле балам, эмне деп ойлорумду билбей жатпайынбы. Тентек балдардын бирөөжарымы ызалап, күчүн көрсөтпөдү бекен?—Койчу, жарабаган кепти. Айылда андай балдар жок, жаман ойлобо? — деп, чоң энем камырабай отуруп алат. Ошондо ачуусу келип өзү турмак болгон экен чоң атам, андан чоочуган кемпири эшикке чыгып кетип мен келгиче уйго кирбей туруптур. Мен чоң кар уй сарайдын оозун күрткүлөп койгонун, мектептин бир топ балдары ошондо барып кар куроп, жардам бергенибизди айтсам аябай сүйүндү:— Ошентип эр баланын күчү элине жумшалчу. Ырас кылган турбайсыңарбы.Чоң энемдин чындап ачуусу келип, жаалданып барып кайра жоошуй сүйлөдү:—Жан койбой сыртка айдадың эле, эми "ырас кылыпсын" деп калыпсың го.—Эмитен колхоздун кол арасына жарап калса уулуңдун киши болгону ошол.—Эртең бир тобубуз тоого — малчыларга кеткени жатабыз. Аларда да абал кыйын дешти. Малга чоп салып, малчыларга тамакаш жеткиргендерге жардам берчүдөйбүз. Машина бара албай, трактор менен кетип жатабыз. Лыжа алгыла дешти, жол кыйын болуп калган го? Канча кунго кетээрди билбеймин. Байбиче ңизди кыйнабай, мен шоп этип озүм үйгө кирип кел генче санааңызды тындырып отура туруңуз, чоң ата— десем, бир топко түйшөлүп мени жибербей коюунун алакетин ойлонуп жатты. Анан акыры минтти:—Алыска кетсең биз кыйналып калчудайбыз. Ушуну мугалимдериң туйбады бекен?—Антип деле айткан жокмун.—Алыстан келген кимиси бар экен, алардын. Бул чал сексенди таянып калганын айылдын баласынан жашына чейин билчү эмес беле?—Сен кантесиң дешкенинен барбасам атам капа болот деп өзүм айта салбадымбы.—Болуптур анда, жаныңа кара. Бороонбуйгу деген тили жок жоо. Чогуу барган балдарыңа дагы айт кының. Силер менен баштуукоздууеу барат бекен?—Барбай. Директорубуз озу жономок болду.—Анысы ырас экен. Ошенткиле.Чоң атам ушул кундон тартып ичтитышты оокат ка, колхоз менен мектептеги журуп жаткан иштерге кызыгып сурай берет. Мен да буга кубанып журдум. Чон, атамдын жанынан очорулуп тура албай туруучу чоң энем да бөкчөңдөп, уйготышка тың кирипчыгып калгандай болду. Абышкасы жооп береби бербейби, ага карабай бир нерселерди айта берет.—Бугун кун ачык тийчудой. Тундогу жамгырдан жер когоро тушуптур.—Таш жарылып чоп чыккан жаз болсун.—Айтканың келсин.Экоонун мындай суйлошконун укканда аябай кубанып кеттим. Алар коптон бери ачылышып, жайма жай отуруп божурашканын бугун кордум.—Алдагың эмне? Жыгач кармоочу эмес элең. Ко муркойуцо кирбегенден бери, колун, кычышып калган бейм.—Темир кармаган колго жыгач деле ийикчудой.—Ким билет? Сен бирдемелерди кармалаган сайын, жараткандан сага кубат тилеп отурабыз.—Силер да аман болгула.Экоо бопулдашып кулуп калышат. Аларды коруп суйунгонумо чыдабай короого чыгып, огородубузга барып жаңы чыккан шиберге комолонуп боюму таш тап, оонапоонап алдым. "Чоң атам айыгат, чоң атам басат" унум катуу чыктыбы йсе акырынбы озум сез бей калыпмын. Бир маалда кайра уйго келе жатсам сыбызгы ун угулду. Баягы куулуроок кезинде чоң атамдын комуркойуно кирип, көөрүгүн басып берчүдө, кызыган темирин кы наптап ийге келтирип жатканда кыңкылдап калуучу обону эми сыбызгы болуп үзүлүпсозулуп чыкты. Аде генде эч нерсеге түшүнбөдүм. Тык токтой калып тьщ шадым. Чоң атамдын баягы "Топтоп болгон таран чысы..." Уйго кирбей, далайга короодо турдум. Корсо, кундо эле бир жери жакпай кайра бузуп, кайра жонуп жасап жүрүүчү чоору тура. Өзү кичинекей, сүйрү келип кочушуңа бата турган нерсе. Мен коруп жургон чоорлор сүйрүсүнон келген, узун түтүкчө боло турган эле. Ошол узун болгондуктан сызылып ун чыгат го деп ойлоп койчумун. Чоң атам чоорун башкача жа саптыр. Ага улам бир обонду салганы менен баарынын аягы боздоп барып, үнүн баспаган боюнча ыраактап бара жатканы кулагымдан кетпейт. Кайра эле баягы топтоп таранчысы...Мен ушул обонду укканда откондогу уруш кызып турган учурдагы чоң атамдын бир окуясы эсиме тушту. Аны экообуз комуркойдо иштечудо, коорук баспай бош боло калганымда, озу кызыган темирин сууткуча айтып калчу......Айыл ичи суюлуп, бойго жеткен жаш калбаганы аз келгенсип, картаңдардын арасындагылар да кетип жаткан майданга. Дуйного туркук болчудай мени ил типатка алып бироожарымы же чакырып сурап, же чакырбай сурап койгон жок. "Абышка согуш басыл бас болду го" дечу аскер кызматчысын мындай кой, айылдын торагасы сураса эле жоноп бербейинби. Ушинтип озумчо бушайман болуп журуп, дагы бир топ убакыт отуп кетти. Бир куну отуруп жазга эрте камынайын дедим. Соколордун мизин курчуттум. Сынганын жамаачыладым. Коштун аттарына бир эмес эки сыйра така жасап, мыгы менен даярдадым. Урон дун кара жоодарын тергенге кыпчуур дегенди чоңки чинеси кылып далайды жасап салдым. Айылдын ке линкызы эмес, кемпирине жете турган болду. Устанын мындан башка эмне жумушу болсун. Бир топ маңке лер бар эле. Кош чыкканда бир даарысына талаага таза суу ташысак, бир тобуна салидол куючубуз. Аны менен темиртезекти эле майлабай, согончоктору чор болуп жарылган, колдору туурулган аялдардын, талаада чоңдор менен бирге иштеп журуучу тестиер балдар-дын бутуколу майлануучу. Ошолор куюлуучу маңкенин тубу, боорунан тартып, ийненин козундой тешик кой бодум. Аларды бутуп көңүлүм тынганда гана жолго камындым. Райондон майданга аскер жөнөйттү экиуч кун мурда угуп чоң энеңе айткан элем. Ошондо ашык тым. Ал мурдунун суусун алып ыргытып, "Озу менен өзү алышкан сендей жан болорбу! Элди барктап, ке рексиң деп чакырса, сен аларды ээрчип аласыңбы? Аскерге эле дейсиң, сенин эмне алың бар. Же ошол жакта да көмүркөй ачып коюппу? Анда эмне жумуш бу түрөсүң?" деп жемелеген болгон. Анда мен оюнчыны аралаш:—Иии ачса эмне экен? Танкеси бузулбас болуп пу? — дегем.—Танкенин кайсынысын билесиң. Ал сенин сокоң беле? — кемпирдин куйбогон жери кул.—Эмнеси кыйын экен? Барам эле. Мени өзүмдүн уятыма коюп жүрүшкөндүр. Жашы келип калса деш кендир. Эмнеси болсо да бара көрөрмүн. Акичүкүңү коюп бирдемелериңди кол ума карматчы.—Уялып, озүм келдим деп барасьщбы?—Барам эле...Чоң атам тил албай отуруп, көмүркөйүн тазалап, баарын орду ордуна коюп, ачкычын чоң энеме карма тып, куржунунун бир көзүно чоң энемдин даярдап берген азыгын, бир козуно талаатуздо кереги тийеби деп темиртезегин салып жоноордо кемпири кошо узатмак болот. Анысына мойноп "кой, кокуй адашып кетесиң. Кымкуутта сени издейминби же аскерге жо нойүнбү" деп жатып таштап кетет.Районго келсе ырас эле аскерге эл жоноп жаткан экен. Кыркаар тартып тизилип тургандардын арткы сабына кошо тизилет. Аларды атын атап чакырып отуруп, сап тугол машинага тушуп, жалгыз чоң атам калат. Анан озу шашкалактап аскерче кийинген кишпге келип:—Мени урушка жибербейсиңерби? — дейт.—Сизди чакырган жокпуз аксакал.—Өзүм келдим.—Анда кийинкилер менен жөнөөрсүз.—Кой, айланайын. Азыр эле ал. Айылдагылар күлбөйбү?—Комиссия деген болот. Ошол чакырып жонотот. Мен жон гана буларды сапарга узатамын.—Аныңа айтып коёрсуң. Тигил кеткендерге кошуп кой?! Бир кишиге соттомок беле. Балам жаш. Аны аскерге жашы жетпейт деп чакырбасаңар, мени кары сың деп албасаңар. Эл барган жерге барбай калчудай эмне күнөөбүз бар, айланайын. Кой, садагаң, башка лар укпасын. Мени кошуп жибер, буларга,— аскерге эл жонотүп жүргөн адамдын артынан калбай ээрчип, таарыныпурунуп жүргүчо райондун жетекчиси келип жолугуп калат. Учурашып алын сурайын десе чоң атам ого бетер мурчуңдайт.— Уста чал эсенсизби?—Корүп турбайсыңбы, уулум.—Сиз кайда?—Аскерге.—Ким жоно деди?—Өзүм.—Антпеңиз. Бир чоң айылды сизге ишенип кой сок. Ал жердин башы да сиз, козу да сиз. Элжурт эмне болот? Мына эми жаЗгы жумуш.—Баары даяр.—Ким иштетет?—Эл озу эле.— Антпеңиз. Тыл да өзүнчө майдан. Согушта адам дан ажыроо коркунучу эле дебесе, бул жакта андан катуу. Сиз менен биз жакшы иштесек я^еңиш эрте келет...Чоң атам ал кишиге ак дебей, кек дебей туруп, айт саайтпаса төгунбу деп, куржунун асынган боюнча кайра үйгө келгенде, чоң энем кыйлага ыкшып ку лүптүр.Чоң атамдын ошондон кийин иштегени бир чоң аңыз. Айдын жарыгында талаанын бузулган арыктарын чабат, суу жебесин деп алардын капталдарына таш тошойт. Күндүз эл менен иштеп, Чолпон жылдыз чык канда коорук басып, темиртезекти жамаштырат. Байкуш чоң атам ошол жылдары айылдагы сынган чыны, жарылган аяк, чакачайнектен оодо жамаачылаган экен. Дукондордо толгон идишаяктын түрлөрү саты лып жатса да, ушул азыр айылда чоң атам тап те шиктеп каңдаган чайнек, кадаган чойчок күнү бу гүнкүго чейин бар.Өткөндө биздин мектепте "Айыл тарыхы" музейин ачканда, эл алып келген буюмтайымдарынын ичинде согуш учурунда чон, атам эптеген коп буюмдар бар экен. Эл бул табылгага кубанышса, кызык, чоң атам аябай уялып келиптир. "Согуштун каарынан эптеп оокат болсун деп оңдоштуруп берсем, анын таржыма лы барчылап, Алмакан байбиченин бүйролонүп алып ясүргонүн кара. Жанагы мектепке ачык музейиңерге көтөрүп келип откорүп бериптир. Тим кой десем бол бойт, курган неме".Ошол музейге чоң атам кармаган далай буюмдарды коюп, озүнүн сүрөтүн дагы илишти. Сүротү айыл адамдарынын кылда башына илинип калган экен, "аскерге барбасам" деп, анда да уялып жүрбөдүбү... Чоң атамдын чоорун эми райондогу элдик театрга сурашыптыр. "Шук коё тургула. Жакшылап үн чык кандай болсун" деп бербей койгондон бери, бир нечени жасады. Баарына эле баягы муңканган күүсүн еала берет. Бир күнү чындап чоң атам менен уруша турган болдум. Жанына отура калып:—Чоң ата, чооруңду тигил сурагандарга бербей сиңби? — дедим.—Үнү оңолсун, балам. Берем... — Кайра колунда гы менен алек.—Үнү мындан артык чыкпайт да.—Сен аны кайдан билесиң?—Сенин бир эле обонуң бар.—Кайсы?—Өзүң билесиң. Аның да жакшы эмес.—Сеники туура болуп л:үрбөсүн!—Ал обонуң кайгылуу болсо, кайдан чоор шаң шысын.Чоң атам олурайып, ордунан козголо мени же уру шаарын, же эркелетээрин билбегенсип элейип тиктеп калды. Бир топтон кийин учторт чоорунун улам би роону алып, кайра коюп, эмне кылаарын билбей ал дастады. "Кокурокко сиңген муң кетпечудой. Айылдын ошол топ таранчысы унутулмак кайда?" — Өзүнчө күңгүроно кетти.—Me, сен тартып көрчү? — Мага кайсынысын берерин билбей турду.—Мен тартканды билбейм да.—Көмөкөйүңөн үн салып үйлөбөйсүңбү?Мен чоорду арыбери кармалап, уйлосом дор этип барып токтоду. Өзүм чочуп кеттим.—Антпе. Акырын комокөйүңдөн чыккан обонду чоорго жиберип, үндүн чыгышына жараша минтип бас — озу корсотүп колума көндүрдү.Мен "Ырдайлы балдар, тынчтыкты" деген шаттуу музыканы үзүлтөсүзүлтө келтире албай араң салдым. Кайракайра кайталадым. Чоң атам дагы, дагы деп сурана берди. Чоң атамдын жүрөгү жылып кеттиби, чүкодой бетинин үлбүрөгөн аппак жүзүнөн кан та мырлары көрүнө тамылжый түштү.— Сен, Акматжан туура байкапсьщ. Чоорго салган обонду озгортойун. Эми, эми мен... — жарылып күлүп жиберди. Ошондогу менин кубанганым ай!Эми чоң атамдын чоорунун үнү шаңкылдап чыгуу чу болду. Мен да сүйүнүп, ошол күүнүн канатына отуруп алгансып, коколопкоколоп асманайга учуп жонойм. Бирде чоң атам сүйүп иштоочү комүркойүн до болсом, бирде жүрөгүн тошөп жанындай корүүчү кеңирсиген даркан талаасын аралап кетем. Бирде ой дутоону жаңырткан музыкага еезимими тосуп элжи реп турамын. Деги кайсынысына аралашпайын баа рында чоң атамды ээрчип жүром...