Сабен жарык
Экоо акыркы курста уйлонуп алышты. Жатаканадан бир болмо бошотуп беришип, турмуштан анчалык деле кыйналышкан жок. Илен энесинин маңдайына буткон жалгыз кызы эле. Карганда аны ыйлатпайын деп журогундогу сырын айтып жатып да кондуро ал бады. Ыйлапсыктап:
—Өзуң жалгыз болсоң, аның аз келгенсип жетим балага барсаң... Тилимди ал балам. Бу жерде сенин зарьщды тартып мен жалгыз. Карган чагымда жол ка ратып, кабыргамды кайыштырба. Менин оюма койсоң ушул айылдын балдарынан эле куйоо бала кылып алар элем. Тигинимуну карап корчу? Баары зыңгырап осуп келе жаткан жакшы балдар. Жалгыз жаныңа — өзуңо деле дурус болбойбу. Менин да азабымды тартып са нааркабай кирдичыкты коруп журөсуң. Куч куйоо кылып киргизип кел десем оңомунбу. Өзуң каалаганың дай жаша. Анткен менен жанымда журсоң, санаам тынч, оюм ордунда уйумдо тургандай болбоюнбу — деп ынабай койгонунан экоо ушинтишти окшоду.
Анткен менен кыз энесинин коз жашын коруп тур гансып дайыма кайгырчу болду. Сабен да тушунот. Илендин коңулун жубатып:
—Окууну бүтүрөлүчү. Абусуна карабай эле озу буз шар кирип барып апамын мойнунан кучактап, ила зат кылабыз. Эненин жүрөгү катуу болчу беле? Кечи рет! — деп чөйчөгүнөн кылгыртып жаш тегеренип турган көзүнөн сүйүүчү.
Балдары айткандай эне байкуш түтөбү! Сабенге жүрөгү жылыбай турса да аларды — жаңы күйөө баланы эшиктөрдү көргүлө деп үйүнө чакыртты. Илен дин сүйүнгөнүн айтпа. Энеси карарып, топурган түйүп береби деп коркуп жүрүүчү. Татуутармек, чайчамеги менен кошуп энесине бир байлам жоолук алышты. Студент балдардын колунан келгени ушул болбойбу. Аны да Илен айылда жүргөндүк кылып билип жасады.
Балдары келгенде эне байкуштун бапыраганын айтпа. Куйоо баласы жылдызы жарык, илбериңки, ийменчээк экенине жүрогү жылый түштү. Илендин агатууганын, зжежеңелерин үйүно чакыртып, сандыгындагы чүпү рокчапырактарын ар кимисине ыроолоп:
—Кантишсин окуучу болушса, анысына карашпай кур кол келе алышпай баарыңды тең корушкон турбайбы. Таарынбагыла. Корунгон тоонун ыраагы жок. Эми эле бул экоо эл аралап, жер аралап дегендей, ка гылыпсогулган соң, кадырыңарга жетип албайбы. "Бе шиктеги баланын бек болоорун ким билет" дептир. Куйоо балаңардын окуусу жаман эмес экен. Кен из дейт тура.
Ботом баягы жылы тиги биздин кара тоону дүң күлдөтүпдаңкылдатып жарып, короодогу мал үркүп калуучу эле. Ошолор алтын издешкен турбайбы?
—Жарыктык,— кой баккан кайниси жеңесинин сөзүнө күлдү,— кайдагы алтын. Ал болсо коёбузбу. Тигил бетке суу чыгарышыптыр.
—Апей уул, аларды кен издегендер экен дешпеди беле?
—Ооба. Геологдор болуучу.
—Ошолор да суу чыгарат да.
—Сууңду инженерлер жондоп жүрүшпөйбү?
—Жеңемдин билимдүүсүн карасаң. Талашат да турат. Кен издегендер кайсыл текти кантип иштетээрди билишет турбайбы. Ошого карап алардын чалгынчыла ры иштетишет.
Илендин энеси анча эле түшүнө бербегени менен башын ийкегилеп макул болду.
—Ким билсин. Ошентип ар ким, ар ким айтып лсургон. Бир даарысы алтындын кени терең экен, Мас КӨӨДӨН келген немелер тооташка чыдабай кетип калы шыптыр,— деп этиремиш уктум эле.
—Этиреметиреси жок эле, жеңе. Өкмөт баштаган ишти таштап баса беришмек беле, жарыктык. Туздун чоң ордосун таап берип кетишкен дешпедиби.
Самоор куюп отурган келин даана билгендей олут туу тиктеп койду.
—Туздун кенинин канчага жетээрин билип, шах танын жумушунун колому жонундо план тузуп, ошол боюнча иштеп жатат дешти го.
—Иии,— Илендин энеси кайта созго аралашты. — Туздун эмнесин издей турган жондору бар. Тигил бетте эле жатпайбы. Too кыртышы болуп жаткан коч кор тузду каалаган казып алып, дарылыкка деп тиш чайкап журушпойбу. Калпычынын ким билсин, тишти бекиткендей болсо, коёндун отунон да мыкты болот деп журушпойбу.
—Кайдан? — койчу кайниси дагы созго аралашып бир нерсе айтайын деп барып кайра "шык" эте шып шыпып башын чайкады.
—Оо ботом, тигил Быжыгыр акемин эртели кеч эле кочкор тузду чийки сууга эритип коюп оозун чайка ганын коргондор айтып л<урушпойбу.
—Так эле ошол Торгой чал жапайы коёндун оту менен чайкаптыр. Оозумурду кыйшайбай айтып отур ганын оз кулагым менен уккамын.
—Болсо болоор,— Илендин энеси ээгин кемшейтип курошто жыгылып морой алдырган немече бозала боло тушту. Дагы эле оюндагысын ырастагысы келип бир
аздан кийин унчукту: Эмнеси болсо да ал кишинин соогу таза турбайбы. Аптасына Аралга малын жайып барганда, жарыктык киши дамбалын далбыратып мээ какшаткан шар сууга тушоор эле. Жашынын келип калганына карабай азыр да ошентип журбойбу. Илгери эмей эмне, тиги мурда шакардын кулунон кайнатып май самый жасаар элек. Эмгиче ошонусунан бар. Ден соолукка жакшы болот деп озу жуунат. Май самын оңойлук менен кобуробу. Ушугонун сезбей далайга убараланып жышынат. Андан кийин ичинен кийген тошу ачык мата койногун чампалап жууп, ташка жайып коюп, кургагыча далдайып дамбалчан ары бери басканы алыстан эле корунуп туруучу.
—Жеңем кайнагасын далай жолу энеден тороткон тура. — Кайниси жаңы куйоо баланы алдыртан карап кулду.
—Койчу, ботом. Жарыктык антмек тургай, тигил колдун жээгине барчу эмес. "Абийирин ачаарбы" деп чолок кийингендерге нааразы болуучу.
—Ай ким билет. Өзү Аралдын суусунда жатса,— жеңесин чычалатмак болуп жон эле айтып койду.
Чынында Торгой чалды айылдын баары нускалуу кары катары урматташат. Илендин энеси жаңы куйоо баласы болбогондо далайды айтып, жакшы коргон акесин актамак. Бул жолу анте албады. Ошонун эртеси Илендин туугандары жаңы куйоо баланы биринен сала бири чакырышып, эшиктору менен тааныштырып, урмат корсотушту. Сабен аябай ыраазы: "тобом менен жер казсам да ушулардын кадырына жетейин" деп озуно катуу соз берди. Анысын колуктусуна да айткан жок.
Ошол бойдон жаңы куйоо бала кайындарына кай рыла албады. Уйуно чакырып, эшикторун корсотконго ча^асы келбей калды. Анткен менен биринчи жалый насының чыпчыргасын коротпой, кайындарына ыроо лоп ар демебир деме алды:
—Опий,— деди Сабен уйуно кирип келгенде эле —
акча болорбу, сейден улуксаатсЫз элё чыгымдап келдим. Уруша көрбө? Зми аты жогуңду тосуп, адеп мага колуңду карматкандай бир назданып койчу?
Ошенткенде Сабендин денеси балкып, эмнегедир журогу дирилдеп кетти. Илендин сунулган колуна нике шакегин салып коюп, козунон козун албай узакка карап калды. Колуктусу иймендиби жарын ооп ага ыраазы лыгын билдире албай же жарыла кулуп кубана бербей ал да дал.
Сабен озун колго алды. — Эсиңдеби, биз адеп ко шулганда досторубуз "ачуулап" кыйкырышканын. Мен ошондо сени минтип... Колуктусун кайра кучактай бооруна бек кысып алып, ак жузун аймалай берди.
—Калпычы десе, качан? — Илен эреркей унчукту.
—Бир жыл болуп, боло электе унутуп калдьщбы? Күбөлөрдү чакыра койсомбу дейм. Акчабыз деги бар. Дасторконду толтура аш коёбуз.
—Унутпай эле, чекемен өпкөнсүң. Анан кайра кыйкырышып досторуң... — Илен күлүп ошондогусун дай жер карады.
—Эми мени оппойсүңбү? — Сабен бетин тосуп кьщайып тура калды. Илендин ичи ысып кеттиби, ку чактап туруп күйоосүнүн өзүндөй мазасын алды. Экоо бириненбири бошонгон сон, аябай күлүштү. Жаш бал дардай катуу шаракташты. Анан Сабен сатып келген оокаттарын: энесинин бачайы койногүн, агасына деген ала топуну, анын кызына молтур шурудан гул чыгара сайылган баркыт тебетейди, кезкез кызыл ала шайы, чай, таттуутармек, мейиз бадам... баарын ортого койду.
—Эртең Нарынга посылка жөнөтөлү. Менин апам болсо да ушинтип сүйүнтөт элек ээ, Илена.
Илен унчукпаган менен Сабендин алдында эмнегел^Р өзүн күноолүүдей сезип кетти.
—Сен капа болбочу. Кантебиз, жок дегенде эстеп коёлу деп жатпайынбы. Апам байкуш баягыдагы бизди
чакыргандагыдай жайылып, кубанып, эми биздин бер гендерди баиыраи таратсын. Ошондо сандыгында эч нерсе калбады окшоду ээ?
—Аны деле сураган эмесмин.
Эми Сабен эркелеп кадимки энесиндей тошуно жы гылмак. Баягыдагы ыраазылыгын жаңы куйоо бала болгондуктан билдире албай журогу гана эзилип тим болгон. Ал куну экоо тең күдүңдөп, сүйүнүшүп, бир жолкусунда эле үч посылка жонотүштү. Баарынын ичине кат жазып салышып, "биринчи жалыйнабыз" дешти. Алые, жакын туугандарынын бирин койбой, аягына эле бирден топу арнашты. Ошол күнү Илен Сабендин озуно купуя жургон коп жакшы мүнөздөрүн журо гуно уялатты:
—Эмики маянабызда Иленбай, окуудагы жолдош торго бирдеме дейли. Байкуштарым, ясок дегенде ашканага барып, жайбаракат отуруп бир тоюп алышсын. Сен буга кандай дейсиң? — Илендин кабагын тиктеп жайнап турду.
—Мейлиң, ошентсе ошентели. Акча албаганда деле жүрбөдүк беле. — Жубайы да Сабенине ичи жы лып ичинен ыраазы боло, "дардаңдаган байкушум, кайсынысынан тайып жетим калды экен?!" деп койду.
Күркүрөгөн күздүн күнү бир аз салкын тартайын дегени менен али ысыктын илеби кете элек. Илен эрте туруп, Сабенди жолго даярдады. "Тоодо салкын болуп калбасын" деп эртеликеч кийгенге жылуу кийим кошту.
Экоонун иши оңдой берди болуп, бул жакка келээ ри менен эле эки бөлмөлүү уй беришкен. Ошондо кок тон тилегени жерден табылып, сүйүнгондөрүн айтпа. Илен чемодандарын бир болмонүн бурчуна коюп:
—Кап бир эле болмо болсо жетет эле. Экообуз жашынмак ойной тургандай далдайып — десе...
—Койсоңчу, уулубуз экөөбүздүн бакашакабызды укпай тынч уктасын. Оокатыбыз жок деп уялбай эле
кой. Геологдордун талаа төшөктөрү коп. Экини алып келип турсак, анан акырындап сатып албай жаныбыз жокпу,— деп Сабен бажактаган.
Илен кызарып уяла тушту. Колуктусунан анын боюнда барбы, жокпу аны сурабайнетпей эле "уулу буз" деп айта салганына кызарды окшобойбу...
Сабен уктай турсун деп бутунун башы менен басып сыртка чыкты. Аба таптаза, асман копкок шаңкайып. Жаратылыштын бул корунушун жакшылыкка жоруду. "Алыскы жолго чыгаарда кундун кабагы жарылып турганы жакшы болот" дечу эле энем байкуш, атам бу озубуз жашоочу эле жакага жоноп жатса да.
—Аткөлүгүң аман барып кел. Бол абышка, чана чыңы байлап койдум,— деп шаштырып аттантчу. Анын сыңарындай Сабендер да чоң кен таап, жаркырап кел гиси бардыр. Илен озу менен озу болуп жыйнаштырып териштирип коюп тамагын даярдады.
Экоо маңдайлашып чайга отурушту. Алыска чыга элегиненби ушул азыр Илени да башкача көрүнүп кетти козуно.
—Сен деле геолог болуп калганыңда эмне! Чогуу кетип бирибирибизден санаабыз тынч болмок экен. — Аялынан жооп куто жылмайды.
—Анда эмне болмок?
—Сен уйдо, мен тоодо болбой дегеним да.
—Алты ай жайлай кете тургансыйсың да. Үч кун го бара элек жатып минтесиң, тимеле тоону томкоруп, кен дегенди кабаткабаты менен ачып саласьщ го дейм. — Илен кыткылыктап күлүп калды.
—Корөсүң, кийин айлап да кетип каларбыз. Уулум экөөң сагынып, кат жазып чакыртканча тоодон түш пой жүрүп албасамбы.
—Өзүң билесиң да. Биздин сагынычты эске албай журо берип, уулуң тааныбай калып, качып журбо сун. — Боюу бош жургон Илен оозунан чыгып кеткен созүно далайга озүн тилдеди. Коптон кийин өзүн соо ротуп "кудайдан" үмүтүм үзүлгөнсүп жинди болбоюн чу деп тобо келтирди, купуя.
Илен айтаарын айтып алып, ыңтайсыздана түштү, аны билднрбөөгө аракет кылды. Сабен шашмалыгы менен анчамынчаны байкоос да албады. Буга чейин экөө бөлүнүшпөй жүрүп көнүп алышканбы, жолго чы гаарда Сабендин карегинин тереңинде жарын аёо, сагы нуу куеалыгы байкалгансып Илен аны тике карай албады. Сабен ансыз да жүрөгүндөгүсүн ката албай ба пылдап жиберди.
—Ии атакору, тоого кетип сагынтпасам деп коём. Менде деле кайрат жок. Ушул уч кун үч жыл оңдонүп коңултактап турам. Жүрогүм титирегенсийт, Илен. Кудай кошкон соң, кудай бирге алганы он, деп эрдика тын тилек кылганы ушундан го дейм? Сагынат окшой мун. — Илендин козүнон, маңдайынан опту.
—Эшикти түзүктөп жаап алеаң. Урунупберинген боз балдар шойкоңдоп эсиңди чыгарбасын. Же болбосо оз классьщан кыздарды алып келип жат. Анте турган болсоң атаэнелерине айтып кой. Уялба. Ошентсең Илена?..
Сабен уйдон чыгып кеткенче миң түркүн кеңеш, мин, түркүн акылын калтырды. Илени карагаттай мол түрогон козун жайнатып, анын айтканынын баарына макул. Ичинен билгизбегени менен Сабенине ыраазы. Мойнуна асылып "кетпечи" дегиси бар. Уялат. Жүзүн тосуп күйоосүнө аймалатпаса, өзү оозун ачып суйгон го батынбады. Сабен аялынын дал ошол мүнөзүн жакшы корот. Кээде ичи ысып кетсе, "тултуке" деп эркелетип жиберет.
Сабен короодон чыккан соң, Илен аны узатып ка доонун жанында далайга турду. Күйоосү түшкон машина чаң ызгытып жоноп берди эле артында уюлгуган эле топурак калды, бир топтон соң кубакай тартып жол көрүнгөндө алардын карааны козго илээшкен жок. Ошентсе да Илен ал тараптан козун албай копко турду.
...Андан бери үч жылга аяк басты. Пахта терими бүткөндөн кийин Илендин классы жеңүүчү болуп, сый лык ирээтинде уч кунго Арсланбапка эс алууга жибе рилди. Жаратылыштын койнуна бир кирсең, чыгарбай арбап ала турган не бир шумдук керемети бар го! Тээ бактын чокусунда эжигейдей тизилип бышып турган алма, алчалар, астына бир айыл бата тургансыган дү күйгөн кылымдык жаңгактын жалбырактарынын ара сынан шыкаалап, нака бышып чатырап экиге ажырай албай турган жаңгак даны, зымпыйып субагай тартып быжырап турган мисте... койчу айланаңдагы токчу луктун жышаанын берген ажайып корүнүш коңүлго шаттык тартуулайт. Ушул жерден туруп тигил алыста шаңкайып турган тоону карасаң, томонку тумшугу бир нерседен жабыркап жан далбас урган жаныбардын элесин бергенсийт. Ошол тумшукту геологдор, аларга кошулуп жергиликтүү эл "Сабен жарык" деп атап алышыптыр.
Илен балдар менен бул жерге келгенине бир кубан са, бир ичи эщперилет, оюнан чыгып барабан окуя кайрадан коз алдынан чубурат. Эмнеси болсо да ошол геолог жонундо окуучуларына айтып бергиси, аз да болсо откон күндөрүнө аралашып, кокурок зилдеткен арманынан арылгысы келди.
— Тээтиги тоону көрдүңөрбү?—деп баштады Илен оз баянын. — Ошонун аркы бетинде орүшү кең жайлоо бар. Озум аны коргон эмесмин. Анда жылына үч ра йондун малы жайлайт экен. Жаратылыш озу бир кы зык жаралган! Тигил жагы кеңирсип жайык келип, жайлуу болгону менен такыр малга пайдаланылбап тыр. Анткени жол жок болгон экен. Анан кийин, мын дан уч жыл мурда геологдор, жолчуинженерлер, ай тор бир топ адистер ошондо жол салуу маселесин кою шат. Атайын долбоор иштелип чыгып колдоого алын гандан кийин ишке киришишет. Коруп турасыңарбы?— балдарга тоону карай кол жаңсап сүйлодү. — Үстү
Жагы дарбаза өңдонүп, астынан дагы бир асман кьМ тыйгансыи, горизонт бүтпой корүнүи турбайбы. Ошол жерди жардырып жол салышкан. Ошондо чалгындоо чу геологдор өзүлөрүнүн бир жолдошунан ажырашкан. Ал мындайча болгон эле...
Окуучулар эжейинин улам муңканып бараткан үнү но кулак тошоп, жымжырт. Эжейинин откон өмүрүнүн озогү ошондо калганын алар кайдан билишсин. Ал ту гул сезии да коюшпаган өңдүү. Анткен менен кошо келген практиканттар думугуп жарыла албай турган Илендин абалын туюп турушса да, батынып соз айта албады. Карабектин да жүзү нурланып, эмнегедир бут кон бою алоолонуп чыкты. Иленди бул кайгылуу окуядан алаксытыи, балдарды коңулүн болеем дегенде эки козу торт. Бирок кантип? Балдар баары бир геолог жөнүндө сурашат да. Ал ким эле? Карабек ушул жак тык болсо да, окуянын аныгын уккан эмес эле. Ар кимдин айтканына анчалык кызыкпагандыктан даана сын деле билбейт. Аңгыча эжеси созун баштады:
— Жардыруучу жерге динамитти койгондон кийин канча убакытта жарылаарын эсептеп чыгышат. Бироо секундомер менен олчоп, коркунучеуз жерге канча убакытта жетээрин такташат. "Айтор, жети олчоп, бир кес" дегендей эле кылышат. Мына ушундай дыкат даярдыктан кийин кантип кокустук болгонун ким билсин, деги бир саат аралап кетиптир. Жарык таштын түбүндөгү динамиттин машасына от койгон соң баары качып калышат. Сабен деген геолог эмнегедир буй дала калып, баарысын кайрадан дагы бир ирет карап чыгат. Бир нерсе камкош болбосун дегени болуу керек. Болбосо неге кайрылат эле. Ал баарынын жайында экенине козу жеткен сон, качып жонойт, бирок, мер чемдүү чыгып, тоо таштары тээ бийикке сапырылып, кайра жерге жаап калат. Сабен будуңчаңга аралаш жер кучактап жыгылат. Үстоккобосток, үйорлонүп асманга учуп жаткан таштар, күркүрөгөн кубаттуу жарьтлуулар... деги ушунун баары геологдорду ордунан козголгус кылып матап коёт. Сабен жыгылган жери нен баш которбой кала берет... — деген Илен оор уш куруно шалдайып отуруп калат.
—Коруп тургандардын колунан эч нерсе келбегени кыйын болгон тура. — Карабек уну каргылдана мурун астынан күңкүлдөп койду.
Илендин чанагына жаш толгон коздору жанат. Ошол учурда ушул жерде озу болсо таш эмес ок жаа са да чуркарын туюнтуп турду, анын корунушу. Муга лими тиктеген жактан балдар да коздорун алышпай катып турушту. Илен дукулдогон журок кан тамырла рын тьщшап, озун озу купуя сооротуп кайрат берип, ичинен тымыды. Бир маалда балкылдаган куроо та мырларын эки колу менен басып, ээгин таяна, соз учу гун кайра улады:
—Жарылуу басылган соң, карап жаткан геологдор бириненбири отуп чуркап келишсе Сабенден тамтык жок: таш тийбеген жери калбаптыр, муздай баштаган дене солдоюп. Ошондон бери тигил жарылган жер "Сабен жарык" деп ат алып калыптыр. Кийин геологдор Сабендин соогун ушул тоонун бооруна коюшат. Буга анын аялы да макул болуптур. Анткени Сабен эч кимиси жок, балдар уйундо тарбияланган тоголок жетим эле. Анын геолог болуп калышына да бала кундо баштан кечирген кайгылуу кырсык себепкер болгон экен.
Карабек эми чындап жаны кейип, окуяны айтып жаткан улуу кесиптешинин тагдырын элестетти. Ошол Сабенди жоготкон адам ушул Илендин озундой туюлуп турду. Аялдын кайратына тан, калып, ызаат кылып турса да, аны аяп кетти. Эмнегедир буга чейин Илен ди бойго жеткен кыздай туюп, алдыртан карап, жур"" гу туйган жылуу сезимдин себебин издоочу. Эми ого бетер аруулана тиктеп отурду. Илен аңгемесин улайт:
—Сабендин бала чагында анын туулган жеринде
катуу жер титирөө болуп, атаэне, агаиниси тугол жок болуп кетиптир. Турмушта эбепкесебеп боло берет тура. Сабен жаткан темир керебет аңтарылып калып, анын торунун астында ал аман калат...
Ошол кундон баштап, тоо тектерин изилдоо арты нан тушот. Геолог болгону да ошондон. Бирок, ал ти легине жеткен жок. Геолог Сабен озу жардырган жер алдында туболук калды. Анын мурзоеу тигил бийик те, тоо этегинде...
Балдардын баары ошол тарапты карашты. Карабек гана ойлуу жер тиктеген боюнча турду. Иленге мурда дит бага алчу эмес эле, эми ого бетер сурдоп, козун ала качып журогу уйгутуйгу. Эмне болуп турганын озу да анык билбей бушайман. Илендин азыркы абалында кайрат айта албай же эч нерсе туймаксан боло албай далдырады. Эми геолог жонундо эч нерсе сурабады. Ортодо уюган ыңгайсыз жымжырттыкты Илен озу бузду:
—Азыр "Сабен жарык" менен областыбыздын коп чарбаларынын малы жайлоого айдалат, малчылардын кемкарчын жеткируучу жук ташуучу машина да жу рот. Алар ушул жер менен отуп баратканда бириби рин улап узакка сигнал беришет. Ошентип геолог Са бенди эскеришет. Too боорунда жалгыз жаткан менен ушул жердин ээси сыяктанып, дайыма эл менен. Мын да келгендердин баары аны эскербей коюшпайт. — Илен бир далайга унчукпай ойлуу отургандан кийин— мына балдар "Сабен жарык" жолунун баяны ушундай. Эми бул жерден көргөнбилгениңерди, табият сулуулу гун, алган таасириңердин негизинде сочинение жаза сыңар — деди олуттуу.
Балдар жандана тушушту. Отургандардын бир тобу геолог жигиттин бейитине гул коюп келели дешкенде:
—Мейлиңер. Карабек агайыңар менен баргыла. Тоого чебердеп чыккыла — деди.
Балдарды практикант тоого алып жоногондо Илен
дин муундары титиреп, үнү буулуп, көзүнөн жаш те геренди. Сабенин сагынып келген бугун чыгарып ал гандай эс ала тушту. Анан Сабендин ошол жолку тоого кеткен куну эсине тушуп, каңырыгы тутоп кетти.
Сабен жолго чыгаарында аябай даярданды. Too тосуп кылымдар бою жол бербей жаткан жайлоону ачышаарын, ансыз келе албай турганын сыймык менен айтты. Болбосо малчыларга кемкарчын, отун, тузун вертолет менен ташуу канчалык чоң чыгым болуп жатканын да куйупбышып тушундургон эле. "Эгер жол болсо ар бир чарбанын озулорунун машиналары каттап оңуп калышпайбы. Качанкыга чейин илгерки дей кой чубуртуп айдап, атка көч жүктөшөт". Дагы бир нерселерди бажактап отуруп жоноп кеткен. Ошол бойдон кайтып устуно кирбеди. Адеп суук кабар жет кенде Илен уккан кулагына ишенген жок. Сабени ке чээ эле кулупжайнап, тоо жарып, кен табам, жол ачам деп кетпеди беле!..
Илен эмне айтып, эмне коёрун билбей эси оой берди. Озун тегеректеп койай дегендердин созу кулагына кирбей, Сабен суйлоп жаткандай журогу дирилдейт. Кыязы козунон деле жаш чыкпай атты өңдөнөт. Кеткен кайра келчубу! Бир коргон куйоо баласына эне, жеңелери алыжаны калбай ыйлап келип тушушту. Ошондо гана Илен Сабенинин келбес сапарга кеткенин ачык туюндубу, козу караңгылап баратты...
Карабек ошол тоотокойго балдарды алып барган кундон тартып тунт журду. Турмушта жарк этип чыга калган таалай кушун коз ачып жумганча учуруп жи берген ушул аялды журогунун тереңине сактап алды. Кирипчыккан сайын анын жадыраган жузу муңайым тартып баратканын ачык туюна тик карагандан жаз ганып, жер тиктеп журуучу болду. Озунон улуу аялга ашык болгонун, же аны аяганын тушунбеду. Илендин сабагына киргенден баш тартып калды. Эптеп эле бир шылтоо таап, башка иш менен алек болот. Өзүнчө жур кор кылып жиберди. Алыкүчүм кетип турат. Тигил ороонун ички капкагынын аркы түбүндө бир кагаздар бар. Ошолорду акырыи алып келчи. Жылдап жаткан неменин ылдырабы калды дейсиңби. Чебердей көр.
Акыл бир паска өзүн жоготуп койду. Эмне деп жооп берерин билбей коздорун бакырайтып, катып калды. Тээ бир оокумдан кийин күйөөсүн жумшак же кире сурай кетти:
—Эмненин башын айтып жатасың? Анча жылдап жаткан алтыньщ бар экенин билбей мен кайда жүрдүм эле.
—Алтындан артыгы бар. Алып келчи? — Акыл акырын басып барып ороонун үстүндө турду.
—Эңкейип үстүңкү капкагын ачып, бул жакка алып кой. Астьщкысын сыдырып акырын тарт. Капкак бүтүн жабылган соң, колуңду секин туп жагына сал саң, чүпүрөккө оролгон кагаздар турат. Мындай ал.
Акыл күйөөсүнүн айтканын жасады. Улам которуп тургандыктацбы оролгон кездемеси анчалык кир болгон эмес экен. Анын ичинде эмне оролгонуна абдан кызы гып турса да ачкандан айбыкты, Бээрмандын озуно берди. Ал колдору титиреп, баягы озу эч кимге кор сотпой андамында бир коруп которуштуруп коюучу буюмдарын эми жаймажай ача баштады.
—Ушул бойдон калтырайын деген элем. Ага да чыдабадым. Бул уулуңдун документтери. Экообуз ку банып баланын бакыбатына батып турган менен, дагы бир байкуш омур бою эмчеги зыркырап, көңүлү зил деп жүрот го... — Үнүн жасайын деп ага алы келбей, сүйлөйүн деп буга шайы жетпей олтуруп калды.
Акыл алданече ордунан тура калып, жакасын кар манып айласын таппады. Ушул азыр күйөөсү козуно ясаман корүнүп кетти.
—Эмне жорук баштаган турасың? Баланын көңү лу оорубасын деп канча жер кезип, канча эл арала дык. Акыры кылаарың ушул беле?! Мени өлтүрүп ту руп анан ага айтасың! Бээрман акыльщ менен бол. Карып калганымда азабымды колума берейин деген экенсиң да. Сенден суранам, айтпа! Баламдын көңүлүн бузба. Кырк тамырымды зыркыратып кыркып кетпе?! Тилимди ал... Бээрман — аялы ыйлагандай болсо, жа нына киши тура алгыс. Алласы оозунан түшкөн Бээрман сөз баштамак түгүл үнү чыкпай калды. Экөөнөн башка киши жок. Үйдүн ичин үч көтөрүп Акылдын ыйынан башка эч нерсе угулбады. Бээрмандын башы айланып барыи кыңайып төшөгүнө жатты. Аялын кой ай дегенге алы келбеди. Ансыз да жаны көзүнө көрү нүп турган неме бул жашоо бир саамга токтоп калса да туйбагыдай көңүлү караңгылай түштү. Бир оокум дан соң Акыл эсине келип, дирилдеген үнү менен минтти:
—Баланы ез жайына койгун. Билсе билип калаар. Билбесе сен экөөбүздөн талашкан жан жок го. Айла найын Бээрман ясакшы адам элең го. Мени отко салып, баламды чокко ыргытпа? Ага деле оңой дейсиңби? Анын үстүнө быйыл окууга барамын деп турса...
—Мен ошону билбеген онок белем. Сенин эсиңе салып коёюн деп жатпайынбы. Ушунча жыл жашыр ганым менен мен көтөрүп жүргөн жүктүн оорун сен билбедиң.
—Ошондо эле "байкушумдун эч бир кагазы жок экен" дебедиң беле.
—Ошенткем, ошенткем.
—Анан эмнени ойлоп таба койдуң?
—Оюмду жеп жүргөн нерсе бар эмеспи. Эми өзүң дү токтот. Азыр эле балаңа атаэнесин тааныта коёюн дебейм. Илгерикийин балаң билип калса жүрөгү муз болуп эрибей жүрбөсүн дегенди жеңе албай койдум.
—Документа жок экен, согушуң түшкүр деп сен кайгырып келгенде, айтпаганым менен ичимен сүйүн гөмүн. Энелик ич тардыгым ай!
—Мен да ошентип өзүмдү сооротуп жүрбөдүмбү.
Баланын койнуна ошондо эле документин, туулганды гы тууралуу күбөлүгүн салып коюптур. Атасы аскер кызматынДагы адам экен. Энесин поездде чогуу келе жаткандар жашырышып, бул баланы балдар үйүнүн кызматкерлерине өткөрүп беришиптир. Ошол мекеме биздин айылга келбедиби. Баланы адеп мен алганда эле документин катып коюп, менин атыма жазылган.
—Эми ошол бойдон тим кой. Сени бирөө кыйнап жатабы. Баламын да башын катырып ойлонтуп куура та турган болбодуңбу?
—Ошону айтпайсыңбы.
—Айтканда тил ала койгон кокуй болсоңчу.
Бээрман далайга ойлонуп жатып, санаркай түштү
бү, үнсөзү жок көзүн жуумп бир топко кеп чыкпады. Акыл да өзүн колуна алып, денесин баскан калтырак басылгансып, бая илип койгон эшигинин илгичин тү шүрүп, сыртты карап ж^үрөгү опколжуп отура берди. Кайрып күйөөсүнөн эч нерсе сурабады. Жанагычилеп болкулдап ыйлай албай каны ичине тартып, эмне де ген гана ойлор менен алышпады. Баланы тирдентип алгандан кийин ар ким, ар кимдин жалынып жакшы көргөнүнөн кызганып отуруп башка бир облуска кетип калды. Күйөөсү капаланганына карабады. "Кайсы эле көздөй тууганыбыз бар эле. Бардык жерде эле моңол дордон бирэки түтүн жашап жүргөндүр. Ошолорго тууган болуп алабыз. Ансыз деле сырттан келген бир эки жалгыз үй болсо ошентии кетмей элде адат бар го. Капа болбо. Балаң чоңоюп, үйлөнсө өзүбүз эле экиүч түтүн болуп бапырап калбайбызбы" деп жатып, үйрө нүп тууган болуп кеткен айлынан күйөөсүн алып чы гып, жаңы жерден жаңы тууган таап алышып, санаа лары тынчып калганда өздүн өртүн баса албай отур ганын карабайсыңбы.
Бир маалда Бээрман үшкүрүп ордунан обдулуп, жанынан аялын издеди.
—Барсыңбы? Алым начар. Алдагы нерсеге кошум